Meduza

Meduza Ludomira Różyckiego, to dzieło które powstało w latach 1908-1911, ale mimo ogromnych starań, nie przetrwało do czasów współczesnych. Po II wojnie światowej Różycki podjął się żmudnej rekonstrukcji opery. Za podstawę odbudowy opery posłużył szczęśliwie zachowany wyciąg fortepianowy, wydany przed wojną w Berlinie. Obecnie rękopis Meduzy znajduje się w Bibliotece Uniwersytetu Warszawskiego. 

W 2023 roku, w 70. rocznicę śmierci kompozytora, Opera Śląska postanowiła wydać dzieło Różyckiego drukiem, co stanowi hołd dla twórczości kompozytora oraz wkładu, jaki wniósł w polską muzykę operową. Partyturę przepisał Maciej Tomasiewicz, który objął także kierownictwo muzyczne nad premierą. 

Rekonstrukcja była szczególnie trudna z uwagi na zniszczenie partytury i głosów orkiestrowych podczas powstania warszawskiego. Za podstawę do odbudowy opery posłużył szczęśliwie zachowany wyciąg fortepianowy, wydany przed wojną w Berlinie.

Projekt dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury – państwowego funduszu celowego, w ramach programu „Wydarzenia artystyczne dla dzieci i młodzieży”.

AKT I

W Pawii, porą przedwieczorną chór intonuje pochwałę wiosny i miłości. Niebawem, wśród tłumu pojawia się młodzieniec Luini, przytaczając historię miłosną pięknej Paoli, której smutki po stracie ukochanego Battisty przyszło jej „topić”…w ramionach litościwego Guida. Luini, ujrzawszy pojawiającą się w jednym z balkonów piękną modelkę – Gasparę, próbuje ją  namówić do zejścia. Gaspara świadoma zamiarów młodzieńca nie dość, że nie ulega względom Luiniego, wręcz podsyca jego zauroczenie. Miłosne zaloty przerywa wejście Demeli, siostry młodzieńca, która usiłuje ochłodzić zapał brata. Wypomina Gasparze zalotników, którzy stracili życie w pogoni za jej miłosnymi pokusami i obietnicami. Luini pozostaje niewzruszony na osąd Demeli i próbuje uwieść Gasparę. Siostra nie daje jednak za wygraną, przeklina Gasparę i ostrzega przed próbą rozkochania w sobie Leonarda da Vinciego. Modelka zapewnia, że nie ma złych zamiarów, a Mistrz-geniusz pozostaje niewzruszony na jakiekolwiek pokusy. Schyłek dnia i dźwięk dzwonów zwiastuje śpiew tłumu sławiący kult życia i pracy.

AKT II

Nocą, w pracowni Leonarda pojawia się Rapsod – postać fantastyczna, która w obecności śpiącego Mistrza ujawnia dychotomię jego życia: jako geniuszowi postawionemu obok Stwórcy, którego osobę oraz dzieła podziwiać i ubóstwiać będzie świat, pozostanie tylko samotność i wyniszczające uczucie tęsknoty za dawnym życiem. Taka jest cena za nieśmiertelność i sekret jego sztuki – komentuje chór. Wraz ze zniknięciem Rapsoda, świta poranek i budzi się Leonardo. Mistrz kontempluje sen; odpowiedzialność za zdobyty wszechmiar wiedzy wewnętrznie go niszczy. Na nic jednak jego siła, kiedy krnąbrna wola pcha go w kierunku Gaspary. Leonardo jest gotów oddać wszystko za choć drobną jej pieszczotę. Słychać duet lutni i skrzypiec – to instrumenty Mistrza. Pojawia się Gaspara, gotowa do pozowania, zauważając zmęczenie Leonarda. Mistrz ujawniając prawdę, poczyna komplementować urodę swojej modelki. Gaspara przekonana o niewzruszoności Leonarda chwali jego sztukę. Mistrz wyjawia swoje rozterki – piękno Gaspary zawładnęło nim, a jego dotychczasowe dzieła mogłyby nawet pójść w zapomnienie w zamian za jej obecność przy nim. Gaspara pragnie jedynie sławy danej mocą sztuki. Oddala chęci Leonarda i odchodzi. W pracowni pojawia się Demela i ostrzega Mistrza przed zapędami Gaspary. W trosce o Leonarda jest gotowa ją zabić. Leonardo odrzuca propozycję Demeli i postanawia swymi siłami rozprawić się z Gasparą.

AKT III

W pracowni Leonarda spotykają się jego uczniowie: Marco, Antonio, Andrea i Cesare, którym towarzyszy Demela, oczekując powrotu Mistrza. Artyści kpią sobie z daremnego trudu i rzekomej bezinteresowności Demeli. Andrea naśmiewa się z ostatnich wydarzeń i przedstawia opowiastkę, jakoby Leonardo wstąpił do piekieł, by wyprosić u czartów kobietę cud – Gasparę. Diabły stawiają dwa warunki – Leonardo nie może skrywać całodniowych igraszek przed nimi i w żadnym wypadku namalować Madonny z jej obliczem! W opowiastce i w życiu mistrzowi najwyraźniej nic nie zagrozi, bo przepadł na wiele dni bez słowa. Uczniowie dobrze się bawią dworując z uczuć Demeli, mając za nic chęci dziewczyny do zaprowadzenia porządku w pracowni. Wśród nieznanych im dzieł odnajdują szkic „Ostatniej Wieczerzy” i portret Gaspary. Uczniowie zwołują lud, który pełen entuzjazmu prędko zjawia się pod pracownią Vinciego. Ich oczom ukazuje się mroczny portret Meduzy. Przerażeni odchodzą w trosce o własne życie – wzrok straszydła może przemienić w kamień. Wybija północ, kiedy Gaspara przychodzi do pracowni Leonarda na umówione spotkanie. Choć przybyła wcześniej, ma wątpliwości czy Mistrz się pojawi i jej nie oszuka – gdyby ją zawiódł, byłaby gotowa go zabić. Po chwili zjawia się Leonardo, oznajmiając, że niebawem wyjeżdża i nie przekaże jej obiecanego portretu. Gaspara nie potrafi pogodzić się z decyzją Leonarda, z kolei Mistrz jest rozdarty między uczuciami do niej, a faktem, że stanęła między nim a ludźmi i wprowadziła żałobny ton w jego życie. Gaspara jest przerażona słowami Leonarda, lecz w końcu grozi mu śmiercią. Mistrz nie mając już złudzeń co do zamiarów modelki, zmienia zdanie i postanawia oddać jej portret godzien jej czynów. Ogromną radość Gaspary przerywają odzywające się z oddali dźwięki duchów. Nic jednak nie jest w stanie jej powstrzymać przed obejrzeniem portretu. Na jego widok pada na ziemię przemieniona w kamień własnym spojrzeniem – Meduzy.

Wg rekonstrukcji partytury z 1952 roku, w oparciu o oryginalne libretto C. Jellenty